İzmir İşgalinin gizli mimarı Basil Zaharoff kimdir?

İngilizler¸ Yunanistan'ı Anadolu üzerindeki emellerini ve Küçük Asya Harekâtı'nı siyasî-hukukî zemine oturtabilmesi için 18 Ocak 1919'de Paris'te başlamış olan Barış Konferansı'na resmen davet etmiştir. Venizelos'ın tek amacı¸ Büyük Yunanistan'ın vizesini koparabilmekti. İngiltere ve Fransa'yı ikna edip desteklerini aldıktan sonra bunun mümkün olacağına inanıyordu. Aşırı Yunan istekleri sebebiyle konferansın çözümü uğrunda en çok müşkülat çektiği iş¸ Osmanlı Devleti'nden Yunanlılara verilecek topraklar meselesi olmuştur. 3-4 Şubat 1919'

Millî Mücadele'nin başlamasında 15 Mayıs 1919'da İzmir'in Yunan ordusu tarafından işgal etmesinin ateşleyici rol oynadığı¸ ilmî ve resmî tarih kitaplarında geniş şekilde yer almış; ancak perde gerisindeki 1849 Muğla (Menteşe) doğumlu Rum asıllı Sir Basil Zaharoff'un karanlık elinin payı mütemadiyen gözden kaçırılmıştır. Hâlbuki o dönemde Avrupa'nın bir numaralı silah tüccarı ve finansörü olan Zaharoff'un; Yunanistan'ın¸ Birinci Dünya Savaşı'na katılmasında¸ İzmir'i işgal etme izninin çıkması ve Küçük Asya macerasına kalkışmasında muazzam bir tesir icra ederek "gizli mimar" mevkiine eriştiği tarihen ortadadır.

Venizelos'un arkasındaki devasa gölge

Zaharoff¸ Yunan Başbakanı Venizelos'un gizli patronu ve destekçisi rolüne soyunarak¸ hesapsız ölçülerdeki silah ve para yardımıyla Anadolu'daki Yunan işgalinin finansörlüğünü üstlenmiştir. Avrupa'da oluşturduğu basın tekeliyle¸ Batı kamuoyunda caydırıcı bir siyasî nüfuza sahip olan; üstelik İngiltere Başbakanı Lloyd George'un "Başdanışmanı" hüviyetini de taşıyan bu esrarengiz Rum¸ İngiltere ve müttefiklerinin Ön Asya politikasının¸ Yunanistan'ın Helenizm rüyasına hizmet edecek istikamette şekillenmesinde fevkalâde etkili olmuştur.

Basil Zaharoff

Başbakan Lloyd George¸ Venizelos'u¸ Batı Anadolu'da girişeceği yeni saldırıda desteklemeye karar vermiştir. İngiliz siyasetçi¸ yazar ve seyyah AubreyHerbert'ın (1880-1923) deyişiyle¸ "Lloyd George¸ Türkiye'yi yok etmeye karar vermişti ve onu bu davasında¸ Yunanlı dostları Venizelos ve Sir Basil Zaharoff destekliyordu." Llyod George'un¸ bu karara varmasında Zaharoff'un tesiri hakkında Pars Tuğlacı şu değerlendirmeyi yapmaktadır: "Yetişme tarzı¸ partisinin siyasî geleneği gereği Türk düşmanı olan ve Venizelos ile Vickers silah firmasının Yunan asıllı sahibi Sir Basil Zaharoff'la yakın dostluk ilişkileri bulunan İngiliz Başbakanı Llyod George¸ Türkiye'ye karşı kesinlikle Yunanistan'ı desteklemekteydi."[1]

Lloyd George, dönemin İngiltere Başbakanı

Venizelos'un¸ arkasını Zaharoff gibi sağlam bir dayanağa verdikten sonra artık Küçük Asya'da harekâta başlamaması için hiç bir sebep yoktu. Servetinin hesabı tam olarak bilinmeyen Zaharoff'un para ve silahlarının kendisine büyük yararlar sağlayacağından¸ onu daima gölgesinde hissedeceğinden kesinlikle emindi. Üstelik Zaharoff¸ Birinci Dünya Savaşı'nı takip eden yıllarda¸ ağır sanayi kollarıyla güçlü ilişkileri olan TheUnion Parisienne Bankası'nı satın alarak finans gücünü ve sermaye çevrelerindeki kontrolünü daha da arttırma yoluna gitmişti.[2]

Eleftherios Venizelos (en önde, ortada)

İşgal planına verdiği destek

Bu dönemde Venizelos'un siyasî ve maddî danışmanı sanki Basil Zaharoff'tu. Paris'teki malikânesinde¸ Venizelos'la sık sık bir araya gelerek durum değerlendirmesi yapıyorlar ve "Türkiye'ye karşı büyük bir Yunan saldırısı için" plan üstüne plan tasarlıyorlardı.[3] Venizelos'u¸ Yunan davası için tahrik edip harekete geçirmede Zaharoff'un büyük itici güç olduğu hakkında¸ AlainDecaux'un verdiği bilgiler kayda değerdir: "Büyük güçlerin görüşlerini dikkate alarak¸ Yunanistan ve Venizelos'un¸ yıkılmış bir Türkiye'den pay almak istediklerinden emin olmak istedi. Zaharoff¸ Venizelos'u atak olmaya ikna etti."[4]
Paris Barış Konferansı'nda¸ çeşitli tasarılar hakkında birlikte fikirler yürütüyor ve beraberce yeni birtakım alternatif tasarılar üretiyorlardı. Zaharoff¸ Paris'te son derece gizli ve önemli bir misyon üstlenmişti. Yunan tarihçi Dimitri Kitsikis'in bu noktadaki kanaati gayet açık ve nettir: "Zaharoff¸ 1919'dan 1922'ye kadar¸ bütün Türk-Yunan harbi boyunca¸ Venizeloscu olsun¸ Kanstantinci olsun; Yunanistan'ı finanse edecek ve silahlandıracaktı."[5] Fransız Gazeteci Pierre Fontaine'nin kanaati de aynıdır: "Türkiye'yi sevmeyen Rum petrolcü ve ordu müteahhidi Zaharoff¸ Yunanistan'a kredili silah sattı."[6]

Alptekin Müderrisoğlu ise konu hakkında şunları ifade etmektedir: "Yunanistan'ın Ege Bölgesi'ni işgal etmesi için İngiltere Başbakanı Lloyd George'u ikna etmiş bulunan Sir Basil Zaharoff¸ Yunanistan'ın büyük bir imparatorluk kurmasını amaç edinmiş ve Yunanlıların Anadolu'yu işgalinde birinci derecede organizatör rolü oynamıştır. Yunanlılara 4 milyon sterlin para yardımında bulunmuştur."[7]

Bilal Şimşir¸ İngiliz Dışişleri Bakanlığı arşiv belgelerine dayanarak¸ Zaharoff'un Yunan ordusuna yaptığı silah yardımlarıyla (ki Anadolu'daki savaş Yunanlılara¸ günde 10 milyon drahmiye mal oluyordu) ilgili şu dolaylı bilgileri zikretmektedir: "Yunanistan'da top¸ tüfek fabrikası yoktu. Yunanistan kamyon¸ uçak ve gemi yapamıyordu. Ama Yunan ordularının elinde bütün bunların hepsi bol miktarda vardı. Nereden¸ niçin gelmişti bunca savaş malzemesi? İngiliz Genelkurmayının raporunda Yunanistan bunları¸ "serbest piyasadan" sağlıyor¸ deniyordu. Bu serbest piyasa aslında büyük ölçüde İngiliz piyasasıydı. İngiliz silah sanayi¸ bazen doğrudan¸ bazen dolaylı yoldan Yunanistan'ı silah deposu¸ müthiş bir "savaş makinesi" haline getirmişti."[8]

İşgaldeki olağanüstü rolü

İngilizler¸ Yunanistan'ı Anadolu üzerindeki emellerini ve Küçük Asya Harekâtı'nı siyasî-hukukî zemine oturtabilmesi için 18 Ocak 1919'de Paris'te başlamış olan Barış Konferansı'na resmen davet etmiştir. Venizelos'un tek amacı¸ Büyük Yunanistan'ın vizesini koparabilmekti. İngiltere ve Fransa'yı ikna edip desteklerini aldıktan sonra bunun mümkün olacağına inanıyordu. Aşırı Yunan istekleri sebebiyle konferansın çözümü uğrunda en çok müşkülat çektiği iş¸ Osmanlı Devleti'nden Yunanlılara verilecek topraklar meselesi olmuştur. 3-4 Şubat 1919'da Venizelos¸ uzun bir konuşma yaparak eski Yunanistan'ın yeniden diriltilmesi ve Yunan halklarının bir bayrak altında birleştirilmesi gerektiğinden söz etmiştir.[9]

Düvel-i Muazzama 14 Mayıs'taki toplantıda¸ Yunanlıların İzmir'i işgal etmesini¸ gerçekleşinceye değin büyük bir gizlilik içinde tutarak karara bağlamıştır. Venizelos'un deyişiyle bu harekât¸ "Yunan ordusuna tarihi boyunca ilk kez emanet edilmiş¸ şerefli bir görevdi."[10] 

Yunan Gazeteci Hristo Kesari¸ Kaklamanos'a yazdığı mektupta Venizelos'un tarifsiz sevincini şöyle belirtmişti: 

"Başbakanımız için sevinçten uçuyor demek bile az. Öyle ki¸ kendine hâkim olamıyor. Sevinçten taşkın bir halde bana: "Birkaç dakikalık bir görüşme sonunda¸ kenarına kadar geldiğimiz uçuruma düşmekten kurtulduk ve şimdi büyük bir devlet olduk. Bu gerçekleşen¸ Perikles'in hayalidir; Elen birliğidir." dedi."[11]

Aptülahat Akşin¸ "Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi"¸ başlıklı çalışmasında; Yahya Akyüz¸ "Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu" isimli eserinde; Ömer Kürkçüoğlu da "Türk-İngiliz İlişkileri" adlı kitabında¸ Fransız ve İngiliz basınına¸ özellikle de Yunan tarihçi Dimitri Kitsikis'e dayanarak İzmir'in işgaliyle ilgili şu çarpıcı bilgiyi vermektedirler: "Yunanistan'a¸ İzmir'i işgal etme izni¸ Sir Basil Zaharoff ve Venizelos'un ısrarları üzerine¸ Wilson¸ Lloyd George ve Clemenceau tarafından verilmiştir." [12]

Georges B. Clemenceau (Dönemin Fransa Başbakanı)

Kitsikis'in işgalle alakalı savunduğu tez şöyledir: "Zaharoff'un asıl hizmeti¸ 15 Mayıs'taki İzmir çıkarması konusunda olmuştu. Yunanlıların İzmir'i işgali hâdisesinde Zaharoff¸ Clemenceau ve Llyod George ile olan dostlukları gibi bütün kudretli yakınlıklarını harekete geçirmişti... Yanlış anlaşılmasın; İzmir'in işgalinde tek sebep Zaharoff'un yaptığı baskı olmuştur¸ demek istemiyorum. Mesela Başkan Wilson karara¸ sanayiciyi hoşnut etmek için katılmamıştır. Ama bu şahsî baskının önemini küçümsemek de aynı şekilde hata olur. Zaharoff ve Yunanlılar¸ Yunan çıkarlarıyla birlikte İngiliz çıkarlarını da savunduklarına göre¸ sanayicinin ricasını en güç kabul etmiş olan Clemenceau'dur¸ diye düşünülebilir. Ama bence Zaharoff olmasaydı¸ Clemenceau işgal kararına kolay kolay katılamazdı. Zaten yüksek kuruldaki görüşmelerde Yunanlıları ve işgali en az tutanın Clemenceau olduğu bilinmektedir."[13]

Yunan Tarihçi Kitsikis¸ bunu sadece farklı bir iddia ya da görüş seviyesinde bırakmamış¸ 3 önemli delil de zikretmiştir:

Birincisi: Kaklamanos¸ işgalden bir gün önce¸ İngiltere'deki bütün önemli Yunan dostlarına mektuplar göndererek büyük hâdiseden haberdar etmiş¸ gelişmeyi Zaharoff'a da bildirmişti. Zaharoff teşekkür etmiş¸ durumdan haberdar olduğunu belirtmekten de geri durmamıştı. Zaharoff'un bu münasebetle kaleme aldığı Londra-15 Mayıs 1919 tarihli mektupta geçen ifadesi aynen şöyledir: "Kaklamanos¸ verdiğiniz güzel haberler için çok teşekkürler ederim. Bu haberlerin¸ âcizane gayretlerimin eseri olduğunu sanıyorum. Nitekim ben de¸ Clemenceau ile Lloyd George'a telgraflar çekerek¸ kalpten teşekkürlerimi bildirdim." Bu mektup¸ İzmir'in işgalini dostları Clemenceau ile Lloyd George'dan Zaharoff'un istediğinin ve elde ettiğinin belgesidir. [14]

İkincisi: Konunun şahidi Yunan gazeteci Konstantin Atanos¸ 1939 İlkbaharında Kitsikis'e şu malumatları aktarmıştır: "Cairo-City vapuruyla Pire'den Marsilya'ya gidiyordum. Yunan Eski Dışişleri Bakanı Politis de oradaydı. Politis'ten dinlediğime göre¸ 1919 Mayıs'ının ilk haftasında Paris'teki Mercédés Otelinde bir öğle sonuydu. Otelin santralıbizzat Venizelos'un arandığını haber verdi. Başbakan kendi adına cevap vermesini Politis'ten istedi. Telefondaki Zaharoff'tu: "Venizelos'a¸ İzmir'i işgal etmek üzere gemilerini ve birliklerini hazırlamasını söyleyiniz. Yüksek Kurulun bu konuda karar almasını sağlamış bulunuyorum. Kurul kararını size resmen yarın bildirecek. Zaman kaybetmeden hazırlanmanız için ben size önceden haber veriyorum." Gerçekten de ertesi gün Yüksek Kurul kararını Venizelos'a resmen bildirdi." [15]

Üçüncüsü: İzmir'in işgalinde Zaharoff'un oynadığı rolün mühim bir şahidi de TeodorPetrakopulos'tur. Petrakopulos¸ 1919 İlkbaharında Yunan delegasyonuyla birlikte Mercédés Otelinde kalıyordu. Onun tanıklık ettiği müşahedeler şöyledir: "Bir öğle sonu ZaharoffMercédés Oteline geldi. Pek heyecanlıydı. Derhal görüşmek istediği Venizelos'a¸ gözlerinden yaşlar akarak¸ İzmir'in Yunanistan'a bırakılacağı haberini verdi. Venizelos¸ onu kolları arasına alıp yanaklarından öperken¸ Zaharoff da şunları anlatıyordu: "Bugün öğle yemeğinde Clemenceau bendeydi. Bütün taleplerimizi desteklemesini¸ zira bunların haklı talepler olduğunu belirterek rica ettim; o da bana vaat etti. Ayrılırken¸ yazıhanemin kapısında durdurdum ve elini tutarak¸ İzmir'in Yunanistan'a verilmesini yalvararak tekrar rica ettim. Clemenceau¸ vatanseverliğimi tebrik için elimi sıktı ve isteğimin gerçekleşeceğinden emin olabileceğimi söyledi. Bu sözleri işitince bayılmış ve bir koltuğa yığılmışım. Ben kendime gelinceye kadar yanımda bekleyen Clemenceau¸ gözlerimi açınca bana; İzmir'in Yunanistan'a verileceğini bir kere daha söyledi." [16]

Bahsi geçen görüş¸ Zaharoff'un biyografisini kaleme alan Alman gazetecilerden Richard Lewinsohn ve Robert Neumann gibi yazarların eserlerinde yer verdiği ve bizim de burada zikrini ettiğimiz bilgi ve deliller çerçevesinde bir iddia olmaktan çıkmış¸ kuvvetli bir hüküm haline gelmiştir. [17]


Dipnotlar:
________________________________________________________________

[1] Arnold J. Toynbee¸ Türkiye¸ Türkçesi: Kasım Yargıcı¸ İstanbul¸ 1971¸ s.90; Salahi R. Sonyel¸ Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I ¸ Ankara¸ 1987¸ s.36; Murat Hatipoğlu¸ Türk Yunan İlişkilerinin 101.Yılı (1821-1922)¸ Ankara¸ 1988¸ s.81; AubreyHerbert¸ Ben Kendim¸ Osmanlı Ülkesine Son Seyahatler¸ Çev: Yılmaz Tezkan¸ Ankara¸ 1999¸ s.233; Pars Tuğlacı¸ Çağdaş Türkiye¸ C.1¸ İstanbul¸ 1987¸ s.429.

[2] Richard Lewinsohn¸ Esrarengiz Avrupalı Zaharoff¸ Çev: Cem Muhtarlı¸ İstanbul¸ 1991¸ s.93-95; Pierre Fontaine¸ Petrolün Sırları¸ Çev: Erdoğan Alkan¸ İstanbul¸ 1963¸ s.23-24; AlainDecaux¸ "Basil Zaharoff"¸ Magazine Historia¸July 1977;http://www.encyclopedia.thefreedictionary.com; http://www.fact-index.com/b/ba/basil_zaharoff.html.

[3]Lewinsohn¸ age¸ s.93-94.

[4]Decaux¸ "Basil Zaharoff"¸ Magazine Historia¸July 1977; http://www.encyclopedia.thefreedictionary.com; http://www.fact-index.com/b/ba/basil_zaharoff.html.

[5] Dimitri Kitsikis¸ Yunan Propagandası¸ Çev: Hakkı Devrim¸ İstanbul¸ 1974¸ s.292.

[6]Fontaine¸ age¸ s.23-24.

[7] Alptekin Müderrisoğlu¸ Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları¸ C.2¸ İstanbul¸ 1988¸ s.601¸ Dipnot: 514.

[8] Bilal N. Şimşir¸ İngiliz Belgeleri İle Sakarya'dan İzmir'e¸ Ankara¸ 1989¸ s.116¸ 305; FO¸ 424/254¸ s.16¸ No: 18.

[9] İzzet Öztoprak¸ Türk ve Batı Kamuoyunda Milli Mücadele¸ Ankara¸ 1989¸ s.21; LaurenceEvans¸ Türkiye'nin Paylaşılması¸ Çev: T. Alanay¸ İstanbul¸ 1972¸ s.127.

[10] Zeki Sarıhan¸ Türk Kurtuluş Savaşı Günlüğü¸ C.1¸ Ankara¸ 1988¸ s.210; Zeki Arıkan¸ Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını¸ Ankara¸ 1989¸ s.70-83; Sonyel¸ age¸ s.33¸ 51-61; Evans¸ age¸ s.162-187.

[11]Kitsikis¸ age¸ s.290.

[12] Le Populaire¸ 18 Mayıs 1919¸ s.1; Aptülahat Akşin¸ Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi¸ İstanbul¸ 1964¸ s.107; Yahya Akyüz¸ Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919-1922)¸ Ankara¸ 1988¸ s.78; Ömer Kürkçüoğlu¸ Türk- İngiliz İlişkileri (1919-1926)¸ Anara¸ 1978¸ s.73¸ dipnot 1.

[13]Kitsikis¸ age¸ s.287¸ 290-291¸ Dipnot: 2.

[14] Age¸ s.290; Sarıhan¸ age¸ s.240.

[15]Kitsikis¸ age¸ s.291.

[16] Age¸ s.292.

[17]Zaharoff hakkında ayrıntı bilgi için bkz. İsmail Çolak¸ Yunan İşgalinin Patronu Zaharoff¸ 2.Baskı¸ İstanbul¸ 2005.

Kaynak: Somuncu Baba dergisi